Księgozbiór ojca Feliksa

W cytowanym wielokrotnie żywocie, napisanym przez Piotra Dyrowskiego, czytamy, że w klasztorze sieradzkim Feliks „księgarnię szczególnymi i osobliwszymi napełnił księgami, [które] po dziś dzień z podpisem własnej ręki Jego w osobliwym poszanowaniu się zachowują”. Jest to jedna z najwcześniejszych wzmianek o przekazaniu niezwykle cennego daru książkowego dla biblioteki klasztoru w Sieradzu. Fakt ten ukazuje postać Feliksa w innym świetle. Bohater jawi się nam jako XVI-wieczny intelektualista, bibliofil i miłośnik pięknych książek.

Filarami edukacji teologicznej dominikanów od początku miały być klasztorne szkoły teologii, co pociągało za sobą konieczność gromadzenia księgozbioru przy każdym klasztorze. Przepisy zakonne zobowiązywały przeorów do dbałości o biblioteki i zakup nowych książek.

O księgozbiorze klasztoru sieradzkiego w średniowieczu wiadomo bardzo niewiele. Konwentualna szkoła teologii funkcjonowała w Sieradzu już w końcu XIII wieku, o czym świadczy obecność w klasztorze (w latach 1289-1295) lektora teologii, Pawła. W tym okresie w klasztornej bibliotece było kilkanaście tomów. Na zajęcia w szkole konwentualnej, jak wiadomo, składały się wykłady (lectiones) z Biblii oraz Historia scholastica Piotra Comestora i Sentencje Piotra Lombarda. Od 1313 roku do programu szkoły konwentualnej wprowadzono również pisma Tomasza z Akwinu. Można przypuszczać, że w średniowieczu biblioteka klasztoru w Sieradzu była zaopatrzona co najmniej w te podstawowe dzieła oraz materiały do głoszenia kazań (np. w Złotą legendę Jakuba de Voragine).

W 1331 roku sieradzki klasztor przeżył najazd krzyżacki. Źródła podają, że doszło wówczas do poważnych zniszczeń, a zakonnicy zostali obrabowani. Uszczerbku mógł doznać także księgozbiór klasztorny, wszak do naszych czasów nie zachowały się żadne dokumenty klasztorne sprzed wspomnianego najazdu. Dalszy rozwój biblioteki był uwarunkowany zorganizowaniem w sieradzkim klasztorze szkół międzyklasztornych, tzw. szkół partykularnych logiki i filozofii. Takie szkoły wymagały z pewnością znacznie lepiej zaopatrzonego księgozbioru. Wiadomo jednak, że w średniowieczu szkoły partykularne działały w Sieradzu dosyć nieregularnie.

Najstarszy katalog książek, przechowywanych w sieradzkim klasztorze, pochodzi dopiero z połowy XVI wieku, najprawdopodobniej z 1564 roku. Został wpisany do księgi rachunkowej klasztoru, przechowywanej w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku, do którego po kasacie w 1864 roku trafiły sieradzkie akta klasztorne. W spisie odnotowano 49 pozycji, wśród nich zdecydowanie najwięcej jest literatury kaznodziejskiej (22 woluminy) i ksiąg liturgicznych (18 woluminów). Prawdopodobnie inwentaryzacja biblioteki była sporządzona w związku z przekazaniem większej liczby książek przez ojca Feliksa. Dziewiętnastowieczni historycy podali, że Feliks przekazał część swoich książek po raz pierwszy w 1564 roku, a następnie w latach 1592 i 1602.

Liczebność księgozbioru ojca Feliksa nie jest dokładnie znana, ale niektórzy badacze twierdzą, że zawierał nawet 180 książek. W Archiwum Ojców Dominikanów w Krakowie zachował się inwentarz biblioteki, spisany około 1602 roku, czyli krótko po śmierci ojca Feliksa. Zawiera on już 352 dzieła. Można z tego wywnioskować, że przez niespełna czterdzieści lat biblioteka klasztorna w Sieradzu powiększyła się niemal ośmiokrotnie! Nawet jeżeli książki pochodziły nie tylko od Feliksa, to i tak trzeba stwierdzić, że jego dar miał ogromne znaczenie dla księgozbioru. Można uważać, że właśnie ojciec Feliks był fundatorem nowożytnej biblioteki klasztornej w Sieradzu. Do naszych czasów zachowało się około 50 egzemplarzy książek, należących niegdyś do Feliksa. Mają one charakterystyczną notkę donacyjną: R.P.F Foelix S.Th. Mgr. Con/ven/tui Syradiesi d/edi/t lub też donavit. Wszystkie książki Feliksa oprawione zostały w skórę cielęcą, pięknie zdobioną tłoczeniami złotem lub na ślepo. Niektóre oprawy mają odciśnięte inicjały F.F. S. T. D, czyli Frater Foelix Sanctae Theologiae Doctor. W miejscu przeznaczonym na superekslibris dzieła te mają tłoczony wizerunek Matki Bożej w postawie stojącej z Dzieciątkiem i lilią w mandorli [aureoli w kształcie migdała] z kwiatów i płomieni, oraz z napisem w otoku i niekiedy datą wykonania oprawy. Jedna książka w miejscu superekslibrisu ma herb Feliksa – Gozdawę.

Warto przyjrzeć się bliżej treściom zachowanej części księgozbioru Feliksa. Dominują w niej zbiory i antologie kazań oraz komentarze do Biblii. Wśród zgromadzonych dzieł nie mogło zabraknąć jednego z najsłynniejszych nowożytnych podręczników kaznodziejskich: Eclesiasticae rhetoricae sive de ranione concionandi autorstwa dominikanina Ludwika z Granady, zwanego „hiszpańskim Cyceronem”. Ojciec Feliks posiadał również zbiory kazań Henryka Helma (dwa dzieła), Filipa Diasa (trzy dzieła), Korneliusza Jansena, biskupa Gandawy, Fryderyka Nausea, Jana Butsha oraz niemieckiego kartuza Jana Justusa z Landsbergu. Doskonalenie artis praedicandi ojca Feliksa z Sieradza nie opierało się tylko na dziełach pisarzy nowożytnych. Kaznodziejstwo średniowieczne w jego bibliotece reprezentowały Sermones de sanctis Hugona de Prato Florido oraz kazania Jeana Raulina i Michaela Lochmayra.

W księgozbiorze Feliksa są również komentarze do Pisma Świętego autorstwa Mikołaja z Liry, św. Tomasza z Akwinu, Martina Eisengreina, Sykstusa ze Sieny, Franciszka Polygranusa. Literaturę średniowieczną reprezentują Opuscula Akwinaty oraz Sacrarum Litterarum Armanda de Belvezer, hagiografię zaś słynna Złota legenda Jakuba de Voragine.

W dobie kontrreformacji bardzo popularna była literatura polemiczna. Reprezentują ją tutaj dzieła Piotra Konizjusza, Roberta Bellarmina, Alfonsa de Castro, Jana Ecka, a także Kaspara Ulenberga i Gaspara Casalio.

Feliks gromadził również dzieła z zakresu prawa kanonicznego. Należy tu wymienić kanony soboru trydenckiego Canones et Decreta sacrosanti oecumenici et generalis Consilii Tridentini. Historię Kościoła reprezentuje słynna praca Ecclestiastice historiae Nicefora Kallistosa. Słabo reprezentowane są dzieła ojców Kościoła i teologia moralna.

Wśród książek, przekazanych klasztorowi sieradzkiemu, znalazło się również wydane w Krakowie w latach 1585-1586 kontrowersyjne pięciotomowe dzieło filozoficzne Pymander Mercurii Trismegisti autorstwa profesora Akademii Krakowskiej, włoskiego bernardyna Hannibala Roselliego.

Przedstawiona zawartość księgozbioru pozwala dostrzec w ojcu Feliksie z Sieradza światłego renesansowego kaznodzieję oraz intelektualistę o szerokich horyzontach myślowych. Nie tylko gromadził klasyczne podręczniki i zbiory kazań, ale też szybko uzupełniał księgozbiór o najnowsze dzieła. Na zawartość księgozbioru Feliksa duży wpływ wywarła kontrreformacja, która skierowała ówczesną myśl kaznodziejską ku źródłom biblijnym i patrystycznym. Przegląd tytułów książek pozwala sądzić, że ich właściciel, czyli Feliks z Sieradza, był człowiekiem o otwartym umyśle, pragnącym pogłębiać wiedzę teologiczną oraz doskonalić umiejętności kaznodziejskie, dostosowując je do wymogów czasów, w których przyszło mu żyć.